Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
Większość małżonków pozostaje w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Wspólność majątkowa polega na tym, że przedmioty majątkowe nabyte w trakcie trwania małżeństwa (z pewnymi wyjątkami) wchodzą do majątku wspólnego. Wspólność majątkowa ustaje z chwilą prawomocnego ustanowienia rozdzielności majątkowej, rozwodu stron, unieważnienia małżeństwa lub orzeczenia separacji. Po ustaniu wspólności majątkowej małżonków, ich udziały w majątku wspólnym są zasadniczo równe. Ustawodawca przewidział jednak możliwość ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym następuje bądź w toku postępowania sądowego, bądź też – przy zgodnym działaniu małżonków – w toku podziału majątku wspólnego.
Cel ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym
Stosownie do art. 43 § 1 k.r.o. udziały małżonków w majątku wspólnym są równe. Ustalenie nierównych udziałów w tym majątku ma natomiast istotne znaczenie dla wzajemnych rozliczeń stron, gdyż determinują wysokość spłat i dopłat związanych ze zniesieniem współwłasności poszczególnych składników majątku wspólnego. Faktycznie zatem, przez ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, dochodzi do wzbogacenia jednego z małżonków kosztem drugiego.
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym przed ustaniem wspólności
Wspólność majątkowa małżeńska jest rodzajem tzw. współwłasności łącznej, to jest bezułamkowej. Wyjaśnić charakter współwłasności łącznej można na następującym przykładzie. Małżonkowie nabywają do majątku wspólnego mieszkanie (nieruchomość). W księdze wieczystej prowadzonej dla nieruchomości, każdy z małżonków zostanie wpisany jako jej właściciel w udziale wynoszącym 100% (1/1). Jeżeli małżonkowie dokonywali nabycia nieruchomości do majątku osobistego każdego z nich (a nie do majątku wspólnego) – każdy z małżonków zostałby wpisany, jako współwłaściciel tej nieruchomości w określonym ułamku (np. ½ itp.).
Stąd też, ogólną regułą dotyczą majątku wspólnego jest – w trakcie trwania wspólności – zakaz żądania podziału majątku wspólnego, zakaz rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadłby danemu małżonkowi w majątku wspólnym lub poszczególnych jego składnikach oraz zakaz zobowiązywania się do rozporządzania udziałem w tym majątku (art. 35 k.r.o.). Oznacza to, że w trakcie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej, małżonkowie nie mogą dokonać sądowego ustalenia nierównego udziału w majątku wspólnym, ani też zawrzeć umowy, która ustanawiałaby pomiędzy nimi nierówne udziały w majątku wspólnym.
Małżeńskie umowy majątkowe
Małżonkowie mogą jednak w trakcie trwania wspólności majątkowej zawierać umowy majątkowe małżeńskie zdefiniowane w art. 47 k.r.o. W umowie majątkowej małżeńskiej małżonkowie mogą wspólność ustawową rozszerzyć lub ją ograniczyć, albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. O ile zatem nie jest dopuszczalne zawarcie umowy ustanawiającej nierówne udziały w majątku wspólnym, to co do poszczególnych składników majątku wspólnego małżonkowie mogą je wyłączyć z majątku wspólnego i przekazać na majątek osobisty jednego z małżonków. Ograniczając wspólność majątkową co do poszczególnych składników majątku wspólnego, mogą więc osiągnąć ekonomiczny efekt podobny do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Dodać trzeba, że umowę majątkową małżeńską zawiera się w formie aktu notarialnego.
Przechodząc natomiast do kwestii ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, to może to nastąpić – jak wskazano na wstępie – umową małżonków (byłych małżonków) lub na drodze sądowej:
Umowne ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
Po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej, małżonkowie mogą samodzielnie (bez postępowania sądowego) zawrzeć umowę, w której ustalą nierówne udziały w majątku wspólnym lub też dokonać podziału majątku wspólnego w taki sposób, aby wynik rozliczenia uwzględniał nierówne udziały w majątku wspólnym. Umowa taka wymaga formy aktu notarialnego, jeżeli obejmuje ona podział wspólnej nieruchomości.
W treści umowy małżonkowie mogą postanowić o:
– zniesieniu wspólności majątkowej łącznej poprzez wprowadzenie współwłasności w częściach ułamkowych uwzględniających nierówne udziały każdego z małżonków w majątku wspólnym,
– przyznaniu jednemu z nich danej rzeczy na wyłączną własność,
– ustanowić współwłasność rzeczy wspólnej w częściach ułamkowych (to jest nie znosić współwłasności rzeczy),
– ustanowić spłatę lub dopłatę (wyrównanie wartości) na rzecz danego małżonka,
– postanowić o zniesieniu współwłasności danego składnika lub całego majątku wspólnego bez spłat i dopłat na rzecz drugiego małżonka.
Spłaty i dopłaty
W tym miejscu wyjaśnić należy, że spłata stanowi kwotę płaconą drugiemu małżonkowi tytułem jego udziału w danym składniku majątku wspólnego. Z dopłatą mamy natomiast do czynienia w sytuacji, w której strony rozporządzają własnością kilku składników majątkowych o różnej łącznej wartości i wtedy dopłata stanowi kwotę płaconą małżonkowi w celu wyrównania wartości dzielonych składników majątku wspólnego.
Małżonkowie dysponują względną swobodą w ustalaniu wartości spłat i dopłat, ograniczaniu ich wartości lub też postanowieniu, że zniesienie współwłasności nastąpi bez spłat i dopłat na rzecz drugiego z małżonków. Ograniczając wartość spłat lub dopłat lub też znosząc obowiązek ich uiszczenia, małżonkowie rachunkowo osiągają cel ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.
Zalety i wady umownego rozwiązania sporu
Zaletą umownego rozwiązania sporu małżonków o wartość ich udziałów w majątku wspólnym jest szybkość procedowania. Małżonkowie lub byli małżonkowie mogą bowiem zawrzeć umowę w każdym czasie.
Wadą umowy jest to, że wymaga ona zgodnego porozumienia stron. Nadto zaś, umowa małżonków (byłych małżonków) zakładająca podział majątku wspólnego bez spłat lub dopłat, względnie też z ograniczoną wartością spłat lub dopłat lub też nierówne udziały we współwłasności może być kwestionowana przez ich wierzycieli. Wierzyciel może bowiem w terminie 5 lat od dnia zawarcia umowy wystąpić z tzw. skargą pauliańską o stwierdzenie bezskuteczności umowy małżonków, jeżeli jej zawarcie skutkuje niewypłacalnością lub zwiększeniem stopnia wypłacalności jego dłużnika.
Dlatego też, w braku porozumienia stron lub też zagrożenia skargą pauliańską rozwiązaniem jest dochodzenie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym na drodze sądowej.
Sądowe ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
Sądowe ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może nastąpić – podobnie jak przy umowie stron – dopiero po ustaniu wspólności majątkowej. Może to nastąpić w drodze procesu – wyrokiem sądu lub w toku postępowania nieprocesowego w ramach sprawy o podział majątku wspólnego. Dodać trzeba, że w przypadku zainicjowania postępowania o podział majątku wspólnego, proces o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym jest przekazywany do rozpoznania w tym postępowaniu.
Powstaje pytanie, dlaczego inicjować proces o ustalenie nierównych udziałów, zamiast od razu wystąpić z wnioskiem o podział majątku wspólnego. Motywem mogą być wierzyciele jednego z małżonków. W ramach postępowania nieprocesowego wierzyciel może uzyskać status uczestnika postępowania, zaś w toku procesu o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym co najwyżej status interwenienta, jeżeli dowie się o procesie i wykaże swój interes prawny. Co więcej, sąd rozpoznający sprawę o podział majątku wspólnego i podniesione w jej toku roszczenie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym powinien ustalić krąg zainteresowanych podmiotów, a więc i samodzielnie wezwać do udziału w sprawie – w zakresie ustalenia nierównych udziałów – wierzyciela. Stąd też proces może być formą dochodzenia nierównych udziałów w majątku wspólnym pomiędzy samymi małżonkami lub byłymi małżonkami – zasadniczo bez zbędnego udziału podmiotów trzecich.
Zarówno w toku procesu, jak i sprawy o podział majątku wspólnego, podstawą do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym jest ustalenie przez sąd wystąpienia przesłanek z art. 43 § 2 k.r.o. do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym.
Przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym
Stosownie do art. 43 § 2 k.r.o. ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może nastąpić po ziszczeniu się dwóch przesłanek:
– ważne powody,
– różny stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego.
Obydwie wyżej wymienione przesłanki powinny się ziścić łącznie. Oznacza to, że samo wystąpienie „ważnych powodów” przy równym stopniu przyczynienia się do powstania majątku wspólnego nie będzie stanowiło podstawy do ustaleniu nierównych udziałów w majątku wspólnym. Konsekwentnie, przy braku ważnych powodów, sąd oddali powództwo (oddali wniosek) o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, nawet jeżeli małżonkowie w drastycznie różnym stopniu przyczynili się do powstania majątku wspólnego:
– „Istnieją dwie przesłanki ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym: „ważne powody” oraz różny stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego. Przesłanki te muszą wystąpić łącznie” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2019 roku, I CSK 782/17).
Ważne powody do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym
Ważne powody do żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym są pojęciem niedefiniowalnym. Tym niemniej, w orzecznictwie sądowym podkreśla się sankcyjny charakter ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym. Ważne powody polegają na tym, że przyznanie danemu małżonkowi równego udziału w majątku wspólnym byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym – jest to rodzaj „kary” za to, że jeden z małżonków w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się do powstania dorobku stosownie do swych sił i możliwości zarobkowych. Ten brak przyczyniania się do powstania dorobku musi podlegać negatywnej ocenie moralnej.
Nierówne udziały a rozdział ról w rodzinie
Należy więc zwrócić uwagę, że moralnie nagannym nie jest brak przyczyniania się do powstania majątku wspólnego, jeżeli małżonkowie założyli sposób rozdziału ról w rodzinie, w ramach których jeden z małżonków pracuje, drugi natomiast nie pracuje. Nie jest moralnie negatywne zachowanie małżonka polegające na powstrzymaniu się od pracy ze względu na dobro rodziny (opieka nad dzieckiem, opieka nad niepełnosprawnym lub obłożnie chorym członkiem rodziny).
Ważnych powodów ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym nie można się także dopatrywać w nieprawidłowym wykonywaniu obowiązków domowych przez małżonka niepracującego. Inaczej jest jednak w sytuacji ich rażącego zaniedbywania.
Nierówne udziały a naruszenie obowiązków małżeńskich
Dodać trzeba, że ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym nie jest sankcją, karą za naruszanie obowiązków małżeńskich. Zdrada małżonka nie uzasadnia sama przez się ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnych. W pewnych jednak przypadkach, naruszenie obowiązków małżeńskich może stanowić o sprzeczności z zasadami współżycia społecznego przyznania danemu małżonkowi równego udziału w majątku wspólnym. Dotyczy to jednak sytuacji „rażących”, takich, w których równy udział w majątku wspólnym stanowiłby rażące naruszenie podzielanych w społeczeństwie norm moralnych.
Ważne przyczyny okiem Sądu Najwyższego
Szerokie pojęcie „ważnych przyczyn” uzasadniających ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 10 stycznia 2019 roku, II CSK 337/18:
– „Sam nierówny stopień przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego nie może być uznany za ważny powód w rozumieniu przepisu art. 43 KRO. Przy ocenie należy mieć na uwadze całokształt postępowania małżonków w okresie trwania wspólności majątkowej w zakresie wykonywania obowiązków ciążących na nich względem rodziny, którą przez swój związek założyli (…). Występują ważkie przyczyny natury majątkowej, gdy jeden małżonków nie przyczynia się stosownie do swoich sił i możliwości zarobkowych do powstania majątku i w tym zakresie można przypisać mu winę. Zawinieniu odpowiada bowiem zarówno nie podejmowanie pracy zarobkowej, ryzykowne przedsięwzięcia gospodarcze, doprowadzenie do powstania zadłużeń i, na skutek ich ukrywania, znaczącego zwiększenia wydatków z majątku wspólnego związanych z postępowaniami egzekucyjnymi, wypowiadaniem kredytów bankowych jak i dopuszczenie się przestępstw przeciwko mieniu z winy umyślnej, skutkujących wielomiesięcznym pobytem w areszcie tymczasowym, przeprowadzeniem postępowania karnego, generujących znaczne koszty i uniemożliwiających osiąganie dochodów. (…) Pojęcie „ważne powody” dotyczy przyczyn natury niemajątkowej. Wykłada się je jako okoliczności, które oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego sprzeciwiają się przyznaniu jednemu z małżonków korzyści z tej części majątku wspólnego, do której powstania się on nie przyczynił. Z oczywistych względów wprawdzie mogą się one pokrywać z przesłankami uzasadniającymi ustanowienie rozdzielności majątkowej (art. 52 § 1 KRO), pozbawienia małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym (art. 40 KRO) czy przyczynami orzeczenia winy rozkładu pożycia (art. 57 KRO), ale nie są z nimi tożsame. Ocena w aspekcie etycznym sytuacji, w której małżonek rażąco nie wspiera drugiego, przejmującego ciężar utrzymania rodziny i tworzenia majątku wspólnego, wykorzystuje go, następnie zdradza i porzuca, wyjeżdża za granicę, pozostawiając toczące się postępowania podatkowe i egzekucyjne, nie partycypuje w spłacie długów musi być ujemna. Nie budzi zastrzeżeń przyjęcie, że wyczerpuje ona znamiona ważnych powodów, uzasadniających ustalenie nierównych udziałów byłych małżonków w majątku wspólnym”.
Różny stopień przyczynienia się do powstania majątku wspólnego
Przy ocenie stopnia przyczynienia się do powstania majątku wspólnego należy uwzględnić stopień wysiłków każdego z małżonków do powstania tego majątku oraz realnych wpływów do tego majątku osiąganych pracą, działania lub z majątku danego małżonka. Przy ocenie stopnia przyczynienia się danego małżonka do powstania majątku wspólnego uwzględnia się także zachowania tego małżonka, które prowadziły do uszczuplenia majątku wspólnego, jak np. trwonienie tego majątku (w grach hazardowych, wskutek choroby alkoholowej, zakupoholizmu itp.), jego zadłużanie i straty spowodowane nieprawidłowym gospodarowaniem majątkiem wspólnym.
Treść rozstrzygnięcia sądu w sprawie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
Sąd w wyroku (w przypadku ustalania nierównych udziałów w toku procesu) lub w postanowieniu (w przypadku rozstrzygania o ustaleniu nierównych udziałów w majątku wspólnym w toku postępowania o podział majątku wspólnego) ustala nierówne udziały w majątku wspólnym z uwzględnieniem stopnia przyczynienia się każdego z małżonków do powstania majątku wspólnego. Sąd nie ustala zatem nierównych udziałów według stopnia zawinienia danego małżonka do zaistnienia ważnych powodów żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, ale według stopnia jego przyczynienia się do powstania tego majątku.
Nadmienić trzeba, że w ramach żądania ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, strona nie może żądać ustalenia nierównych udziałów w niektórych tylko składnikach majątku. Np. niedopuszczalne jest ustalenie nierównych udziałów tylko w mieszkaniu lub też przedsiębiorstwie prowadzonym przez jednego z małżonków. Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może obejmować bowiem tylko cały ten majątek, a nie poszczególne jego składniki:
– „Małżonek nie może żądać na podstawie art. 43 § 2 KRO ustalenia nierównych udziałów w niektórych składnikach majątku wspólnego” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2003 roku, IV CKN 278/01).
Koszty postępowania w sprawie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym
Do kosztów postępowania w sprawie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym należy zaliczyć opłatę sądową. Opłata ta wynosi:
– przy dochodzeniu ustalenia nierównych udziałów w procesie – 5% od podanej wartości przedmiotu sporu,
– przy dochodzeniu ustalenia nierównych udziałów w ramach postępowania o podział majątku wspólnego – wniosek o podział majątku wspólnego podlega opłacie w wysokości 1.000,- złotych.
Do powyższych kwot należy doliczyć koszty wynagrodzenia pełnomocnika, które zależą w dużej mierze od poziomu skomplikowania sprawy i czasu jej trwania.
Ile czasu trwa postępowanie w sprawie o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym?
Sprawy o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym należą do kategorii spraw skomplikowanych i wielowątkowych. Obejmują bowiem zarówno kwestie rachunkowe, jak i moralnej oceny zachowania poszczególnych małżonków w trakcie trwania małżeństwa. Z reguły również, ze względu na wyjątkowość instytucji ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym, wymagają szerokiego postępowania dowodowego. Stąd też, sprawa o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym może trwać od kilku miesięcy do kilku lat, nie licząc ewentualnych postępowań wpadkowych i apelacyjnych.
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym. Podsumowanie
Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym jest niekiedy działaniem koniecznym dla przywrócenia uczciwości rozliczeń pomiędzy małżonkami. Niemniej jednak, decydując się na zainicjowanie sporu o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, należy mieć na uwadze wyjątkowość tej instytucji: zasadniczo udziały w majątku wspólnym są równe. Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym nie może również służyć ukaraniu drugiego małżonka za przewinienia małżeńskie, ani także prowadzić do pokrzywdzenia małżonka, który w ramach rozkładu ról w małżeństwie zajmował się domem i opieką nad innymi członkami rodziny.
Decydując się na zainicjowanie sporu sądowego o ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, należy mieć na uwadze długotrwałość postępowania i jego koszty. W ostatecznym rozrachunku należy także uwzględnić możliwość dobrowolnego porozumienia się małżonków lub byłych małżonków w sprawie udziałów w majątku wspólnym i jego podziału. Niekiedy jednak, dopiero ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym, nawet w wyniku długotrwałego postępowania sądowego, jest jedyną drogą dla uzyskania sprawiedliwego podziału majątku wspólnego.
adwokat Katarzyna Pawłowska – Kmiecik Partner Kancelarii Adwokackiej PDP – Pawłowska, Dębowska, Puchalski sp.p.
Kancelaria Adwokacka PDP – Pawłowska, Dębowska, Puchalski Spółka partnerska
ul. Poznańska 21 lok. 34, 00 – 685 Warszawa
+ 48 609 572 585, +48 603 190 095 , +48 500 188 483
Czytaj także:
