Jak rozporządzić składnikami majątku spadkowego?

Osoby dziedziczące majątek po swych bliskich nie kryją zdziwienia w związku ze złożonością, długością, a co więcej – liczbą postępowań, które należy wszcząć by ostatecznie stać się właścicielem konkretnych przedmiotów należących do masy spadkowej.

Zgodnie z polskim prawem spadkowym, w przypadku gdy mamy więcej niż jednego spadkobiercę, do objęcia (niepodzielnej) własności konkretnej rzeczy należącej do spadku konieczne jest przeprowadzenie nie tylko postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, ale również tak zwanego postępowania działowego, w ramach którego spadkobiercy – na podstawie przyznanych im w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku udziałów ułamkowych – rozdzielają między sobą poszczególne składniki majątku spadkodawcy, stając się ich jedynymi właścicielami.

Zapis windykacyjny

Ustawodawca polski w 2011 roku śladem zagranicznych ustawodawstw postanowił wprowadzić do prawa spadkowego instytucję zapisu windykacyjnego. W świetle stosunkowo nowych przepisów zapis windykacyjny jest rozrządzeniem testamentowym, w którym spadkodawca postanawia, iż oznaczona osoba nabywa określony przedmiot (przedmiot zapisu) z chwilą otwarcia spadku (tj. śmierci spadkodawcy). Skutek rozrządzenia testamentowego następuje więc w chwili otwarcia spadku bez konieczności przeprowadzania postępowania działowego. Jednocześnie zapis windykacyjny stanowi dla uprawnionego (zapisobiercy) sposób nabycia prawa.

Abyśmy mieli do czynienia z ważnym zapisem windykacyjnym, konieczne jest spełnienie dwóch przesłanek. Pierwszą jest umieszczenie go w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego. Zapis umieszczony w testamencie sporządzonym w innej formie niż notarialna może wywoływać jedynie skutki prawne zapisu zwykłego – tj. zobowiązania spadkobiercy do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz określonej osoby.

Drugą zaś przesłanką jest możliwość uczynienia przedmiotem zapisu windykacyjnego, jedynie: – rzeczy oznaczonej co do gatunku, – zbywalnego prawa majątkowego, – przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego, – ustanowienia na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.

Zapis windykacyjny – alternatywa “klasycznego” dziedziczenia

Odniesienie się do istoty zapisu windykacyjnego wymaga omówienia go w kontekście sposobu przejścia prawa własności po osobie zmarłej. Zapis windykacyjny został skonstruowany jako instytucja alternatywna w stosunku do “klasycznego” dziedziczenia. Ustanowienie w testamencie spadkobierców bez uczynienia zapisów, nie pozwala bowiem spadkodawcy na przesądzenie o tym, jakie konkretnie przedmioty przypadną poszczególnym spadkobiercom. Może jedynie określić wielkość korzyści przypadających poszczególnym spadkobiercom ze spadku (wielkość udziału w całym spadku). Zapis windykacyjny natomiast pozwala testatorowi nie tylko na uczynienie ściśle określonych przysporzeń na rzecz wskazanych osób, ale przede wszystkim na unikniecie konieczności przeprowadzania postępowania działowego. Zapisobierca windykacyjny otrzyma zawsze i wyłącznie przedmiot wskazany w testamencie. Tym samym instytucja zapisu windykacyjnego daje spadkodawcy możliwość decydowania, po jego śmierci, o losach poszczególnych przedmiotów spadkowych bez zbędnego postępowania sądowego.

Nabycie zapisu windykacyjnego

Uprawniony nabywa zapis windykacyjny z chwilą otwarcia spadku, jednakże do chwili upływu terminu do odrzucenia zapisu tj. 6 miesięcy od daty otwarcia spadku nabycie to jest tymczasowe ponieważ zapisobiercy w zakresie przepisów o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, zdolności do dziedziczenia i o niegodności, przysługują takie same prawa jak spadkobiercy. Mimo iż przedmiot zapisu windykacyjnego nabywa się z chwilą otwarcia spadku, tj. śmierci spadkodawcy, to faktycznie prawa do przedmiotu zapisu windykacyjnego zapisobierca może wykazać jedynie prawomocnym postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku lub zarejestrowanym aktem poświadczenia dziedziczenia. Dopiero z tą chwilą może wykonywać przyznane mu prawa, na przykład złożyć wniosek o wpis w księdze wieczystej, żądać spłaty długu, wydania rzeczy itp.

Zapisobiercami uprawnionymi z tytułu zapisu windykacyjnego mogą być jedna lub kilka osób, jak też można ustanowić kilka zapisów windykacyjnych na rzecz różnych osób. Nie ma też formalnych przeszkód do rozdysponowania całym majątkiem w formie zapisów windykacyjnych.

Osobą uprawnioną może być cudzoziemiec

Osobą uprawnioną z tytułu zapisu windykacyjnego może też być cudzoziemiec. Jego sytuację prawną – jeżeli przedmiotem zapisu jest nieruchomość lub prawo użytkowania wieczystego – regulują jednak dodatkowo przepisy ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Przepisów tej ustawy nie stosuje się natomiast do nabycia nieruchomości w drodze zapisu windykacyjnego przez osoby uprawnione do dziedziczenia z ustawy. W innych natomiast przypadkach prawo własności nieruchomości lub prawo użytkowania wieczystego może wejść w skład spadku – i w związku z tym przypaść innym niż zapisobierca spadkobiercom. Skutek taki nastąpi, jeżeli cudzoziemiec, który nabył nieruchomość na podstawie zapisu windykacyjnego, nie uzyska zezwolenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych na podstawie wniosku złożonego w ciągu dwóch lat od dnia otwarcia spadku.

Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być każda rzecz należąca do spadkodawcy w chwili śmierci. Mogą być to jednak wyłącznie rzeczy oznaczone co do tożsamości a więc np. nieruchomość, mieszkanie, samochód, dzieła sztuki, ale nie pieniądze. Niedopuszczalne jest również objęcie zapisem windykacyjnym przedmiotów majątku wspólnego małżonków, nawet gdyby istniało porozumienie między małżonkami co do takowego rozdysponowania częścią majątku wspólnego.

Testament sporządzony za granicą

Nowa regulacja okazuje się być również istotna w przypadku testamentu sporządzonego za granicą. Zgodnie bowiem z prawem, jeżeli przedmiot zapisu windykacyjnego podlegającego prawu obcemu jest położony w Polsce, to co do zasady, prawo polskie rozstrzygnie, czy zapis ten wywoła bezpośredni skutek przewidziany tym prawem obcym. Zgodnie z kolei z art. 9811 par. 1 k.c. taki skutek będzie dopuszczalny, jeżeli spadkodawca zmarł po wejściu w życie omawianej nowelizacji, tj. po 23 października 2011 roku.

Co prawda praktyka w tym zakresie jest jeszcze znikoma, jednak na tle istniejącej regulacji można wnioskować, iż testament sporządzony w Stanach Zjednoczonych obejmujący zapis windykacyjny, ustanowiony z zachowaniem przepisów polskiego kodeksu cywilnego w tym zakresie, oszczędzić może spadkobiercom konieczności wszczynania postępowania o dział spadku w sytuacji gdyby postępowanie w tym zakresie miało dotyczyć majątku położonego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej i odbywać się przed sądem w Polsce.

Na koniec wskazuję jedynie, iż zapis windykacyjny – podobnie jak darowizna – uwzględniany jest przy obliczaniu wartości spadku koniecznej do obliczenia przysługującego osobom uprawnionym zachowku.