Krąg spadkobierców ustawowych i kolejność powoływania ich do dziedziczenia określają przepisy kodeksu cywilnego. Mimo iż powołanie do dziedziczenia z tytułu testamentu ma pierwszeństwo przed dziedziczeniem z ustawy, to jednak ustawa stanowi najczęstszy tytuł powołania do spadku.
W przypadku braku testamentu lub stwierdzenia jego nieważności, zadaniem ustawy jest ustalenie kręgu tak zwanych spadkobierców ustawowych w oparciu o tak zwaną dorozumianą wolę spadkodawcy odnośnie do dziedziczenia po nim.
Dziedziczenie ustawowe ma na celu zapewnienie osobom najbliższym spadkodawcy – między innymi jego małżonkowi – otrzymanie korzyści z majątku spadkowego, z reguły bowiem przyczynili się oni w znacznym stopniu do jego powstania lub też korzystali z niego już za życia spadkodawcy.
W ramach pierwszej grupy spadkobierców do spadku powołani są dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych. Z tym jednak zastrzeżeniem, iż część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Zatem w przypadku pozostawienia przez spadkodawcę więcej niż trzech zstępnych, zasada równości udziałów między dziećmi, a małżonkiem traci swą aktualność. Jeżeli jednak którekolwiek z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadnie jego dzieciom w częściach równych, a więc wnukom spadkodawcy. Regułę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych.
W tym miejscu zaznaczyć należy, iż do spadku powołane są zarówno dzieci urodzone w związku małżeńskim, jak i dzieci spoza małżeństwa, których ojcostwo spadkodawcy zostało ustalone w drodze uznania lub wskutek orzeczenia sądowego. Co więcej nie jest wykluczone ustalenie pochodzenia dziecka po śmierci rodzica-spadkodawcy, poprzez przeprowadzenie postępowania o ustalenie ojcostwa lub macierzyństwa, względnie zaprzeczenie ojcostwa lub unieważnienie uznania dziecka. W tym miejscu warto nadmienić, iż sądowego ustalenia ojcostwa może żądać zarówno dziecko, jego matka jak i domniemany ojciec dziecka. Oprócz dzieci biologicznych spadkodawcy, dziedziczeniem ustawowym na analogicznych zasadach objęte są osoby przysposobione przez spadkodawcę, zgodnie bowiem z ustawą przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych tak, jakby był dzieckiem przysposabiającego, a przysposabiający i jego krewni dziedziczą po przysposobionym tak, jakby przysposabiający był rodzicem przysposobionego. Warunkiem koniecznym dziedziczenia małżonka z ustawy jest pozostawanie w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku, to jest do chwili śmierci. Należy jednak pamiętać, iż uprawnienie małżonka do dziedziczenia nie jest zależne od istnienia faktycznych więzi między małżonkami, to jest wspólnego zamieszkiwania, prowadzenia gospodarstwa domowego, czy też istniejącego między nimi ustroju majątkowego. Nawet zatem w przypadku zupełnego i trwałego rozkładu pożycia między małżonkami, którzy od lat prowadzą osobne życia – poza wyjątkami wskazanymi poniżej – małżonek zmarłego będzie powołany do dziedziczenia po nim.
Jednakże małżonek pozostający w związku małżeńskim ze spadkodawcą do chwili otwarcia spadku może zostać wyłączony od dziedziczenia na podstawie ustawy, jeżeli spadkodawca wniósł powództwo o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy małżonka żyjącego, a żądanie było uzasadnione. Jak widać nie ma konieczności zakończenia postępowania rozwodowego lub separacyjnego prawomocnym orzeczeniem sądowym, by wywarło ono wpływ na dziedziczenie ustawowe. Wyłączenia od dziedziczenia małżonka – przeciwko któremu spadkodawca zdążył wystąpić z ww. powództwem – może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Należy jednak pamiętać, iż termin do wytoczenia powództwa wynosi sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie więcej jednak niż jeden rok od otwarcia spadku.
Nie jest również powołany do dziedziczenia z ustawy małżonek spadkodawcy pozostający w orzeczonej przez sąd separacji, niezależnie od tego z czyjej winy została ona orzeczona. W przypadku przeprowadzenia postępowania rozwodowego za granicą, dla upewnienia się, iż nasz były małżonek pozbawiony jest możliwości dziedziczenia po nas, warto jest uznać wyrok rozwodowy w ojczystym kraju (w szczególności, gdy nadal posiadamy tam majątek w postaci nieruchomości), by nie narazić naszych spadkobierców na kłopotliwy zarzut byłego małżonka, co do nieważności postępowania rozwodowego przeprowadzonego za granicą.
Jak już wskazano, w pierwszej kolejności małżonek spadkodawcy dziedziczy w zbiegu ze zstępnymi. W braku zstępnych spadkodawcy do spadku z ustawy powołani są małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, wynosi połowę spadku. Z kolei w braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy. W przypadku śmierci osoby pozostającej w związku małżeńskim, przy określaniu uprawnień jego współmałżonka, nie można zapominać, że w grę wchodzą nie tylko przepisy kodeksu cywilnego ale również regulacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Spadkiem objęty jest bowiem nie tylko osobisty majątek spadkodawcy, lecz także jego udział w małżeńskim majątku wspólnym, oczywiście przy założeniu, iż małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej. Małżonkowi pozostałemu przy życiu przypadnie zatem jego udział w majątku wspólnym oraz odpowiedni udział spadkowy w drugiej połowie byłego majątku wspólnego (co najmniej 1/8 majątku wspólnego małżonków).
Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami (z wyjątkiem sytuacji gdy dziedziczy on ze zstępnymi spadkodawcy, którzy mieszkali razem z nim w chwili jego śmierci) może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy, przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam. Uprawnienie powyższe nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy.
Ponadto małżonek i inne osoby bliskie spadkodawcy, które mieszkały z nim do dnia jego śmierci, są uprawnione do korzystania w ciągu trzech miesięcy od otwarcia spadku z mieszkania i urządzenia domowego w zakresie dotychczasowym. Postanowienia spadkodawcy wyłączające lub ograniczające to uprawnienie są nieważne.
