Domniemanie, ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa

W artykule niniejszym poruszono węzłowe zagadnienia prawne dotyczące ojcostwa. Omówiono domniemanie ojcostwa, procedurę uznania ojcostwa oraz zaprzeczenia (ustalenia) ojcostwa. Opisano także podstawowe elementy, jakie powinien zawierać pozew o zaprzeczenie ojcostwa, pozew o ustalenie ojcostwa oraz pozew o ubezskutecznienie uznania ojcostwa:

A) Domniemanie ojcostwa męża matki oraz domniemanie ojcostwa innego mężczyzny – w tym punkcie dowiesz się, czym się różni domniemanie ojcostwa dziecko zrodzonego z małżeństwa lub w okresie do 300 dni po ustaniu małżeństwa od domniemania ojcostwa mężczyzny, który nie był mężem matki. Dowiesz się także, jak się przedstawiają konsekwencje prawne różnic pomiędzy obydwu domniemaniami;

B) Dane domniemanego ojca w aktach stanu cywilnego – co jest podstawą wpisu danych domniemanego ojca, jako ojca dziecka?

C) Obowiązek alimentacyjny domniemanego ojca – kiedy domniemany ojciec jest zobowiązany do zapłaty alimentów na rzecz dziecka?

D) Władza rodzicielska domniemanego ojca – w tym punkcie dowiesz się, czy i w jakich sytuacjach domniemany ojciec ma władzę rodzicielską nad dzieckiem;

E) Jak zabezpieczyć interes dziecka przed wpisem ojcostwa do aktu urodzenia dziecka? – w punkcie tym omawia się, w jaki sposób faktyczny ojciec dziecka (jeszcze nie wpisany do akt stanu cywilnego, jako ojciec) może zabezpieczyć interesy dziecka; sprawa ta jest szczególnie ważna w sytuacji konfliktu pomiędzy matką dziecka, a ojcem dziecka;

F) Jak skutecznie uznać ojcostwo – w tej części artykułu dowiesz się, jakie są warunki skutecznego uznania ojcostwa i kiedy takie uznanie nie będzie wywoływało skutków prawnych;

G) Pozew o zaprzeczenie ojcostwa, a pozew o ustalenie ojcostwa i ubezskutecznienie uznania ojcostwa – w punkcie tym omówiono różne tryby postępowania, które są właściwe dla poszczególnych sytuacji faktycznych związanych z błędnym wpisem ojcostwa do akt stanu cywilnego dziecka;

H) Pozew o zaprzeczenie ojcostwa – legitymacja, terminy, procedura, dowody i koszty – pozew o zaprzeczenie ojcostwa jest jedynym prawnie dopuszczalnym środkiem kwestionowania ojcostwa męża lub byłego męża matki dziecka; w punkcie tym Czytelnik dowie się, w jakich warunkach pozew o zaprzeczenie ojcostwa jest dopuszczalny, kto może złożyć pozew o zaprzeczenie ojcostwa oraz jaki jest termin na złożenie tego pozwu. W tym punkcie omówiono także, jak udowodnić brak ojcostwa dziecka;

I) Pozew o ustalenie ojcostwa – legitymacja, terminy, procedura, dowody i koszty – w punkcie tym poruszono kwestię dopuszczalności pozwu o ustalenie ojcostwa, możliwości skierowania pozwu przeciwko mężowi matki dziecka, wpisanego jako jego ojciec, a także kto jest legitymowany do złożenia pozwu o ustalenie ojcostwa i w jakim terminie powinien taki pozew powinien zosta

 złożony. Skrótowo omówiono także, jak udowodnić swoje ojcostwa, względnie też – bronić się przed ustaleniem swojego ojcostwa (szerzej kwestia dowodów została omówiona w punkcie poprzednim – Pozew o zaprzeczenie ojcostwa),

J) Pozew o ubezskutecznienie uznania ojcostwa – legitymacja, terminy, procedura, dowody i koszty – pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest środkiem ochrony prawnej skierowanym przeciwko sytuacji, w której uznanie dziecka było wadliwe (np. dziecko uznał mężczyzna, który faktycznie nie jest ojcem); omówiono terminy i procedurę związaną z ubezskutecznieniem uznania ojcostwa oraz przedstawiono koszty; kwestie dowodowe zostały omówione w punktach „Pozew o zaprzeczenie ojcostwa” oraz „Pozew o ustalenie ojcostwa”;

K) Prokurator, a pozew o zaprzeczenie ojcostwa, ustalenie ojcostwa oraz ubezskutecznienie uznania – legitymacja prokuratora do złożenia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa (ustalenie ojcostwa lub ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa) jest niezbędnym w systemie prawnym „wentylem bezpieczeństwa”; ograniczenie bowiem kręgu podmiotów legitymowanych do wniesienia poszczególnych pozwów (pozew o zaprzeczenie ojcostwa, pozew o ustalenie ojcostwa lub pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa) w niektórych przypadkach uniemożliwia rzeczywistą ochronę interesów faktycznego ojca oraz interesów dziecka;

A) Domniemanie ojcostwa męża matki oraz domniemanie ojcostwa innego mężczyzny

Domniemanie ojcostwa wynika z przepisów ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy i dotyczy ojcostwa męża matki dziecka. Jeżeli dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa lub 300 dni od ustania małżeństwa (uprawomocnienia się rozwodu, zgonu męża) lub orzeczenia separacji, domniemywa się, że ojcem dziecka jest mąż matki lub były mąż matki. Domniemanie to nie obejmuje sytuacji, w której dziecko rodzi się w okresie po ustaniu (unieważnieniu) małżeństwa, ale już po zawarciu przez matkę dziecka nowego małżeństwa. W każdym zatem przypadku, domniemywa się, że ojcem dziecka jest aktualny na dzień urodzin dziecka mąż matki. Domniemanie ojcostwa ma istotne znaczenie prawne, albowiem przekłada się na obowiązek alimentacyjny domniemanego ojca względem dziecka, władzę rodzicielską nad dzieckiem, odpowiedzialnością za dziecko oraz prawem dziecka do dziedziczenia po domniemanym ojcu. Obalenie tego domniemania jest możliwe tylko w procesie o zaprzeczenie ojcostwa, przy czym pozew o zaprzeczenie ojcostwa może zostać wniesiony w ściśle określonym terminie.

W przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rozróżnić trzeba dwa rodzaje domniemań ojcostwa:

– domniemanie ojcostwa męża matki oraz byłego męża matki,

– domniemanie ojcostwa mężczyzny, który współżył z matką dziecka w określonym czasie przed urodzeniem dziecka, a nie jest (nie był) jej mężem.

Pierwsze domniemanie – domniemania ojcostwa dziecka małżeńskiego kreuje stosunek pokrewieństwa pomiędzy domniemanym ojcem, a dzieckiem. Domniemanie to stanowi więc podstawę do wpisu do aktu urodzenia dziecka danych męża lub byłego męża, jako danych ojca dziecka. Od razu też po urodzeniu się dziecka, domniemany ojciec ma względem niego obowiązki alimentacyjne, zaś samo dziecko wchodzi do kręgu jego spadkobierców ustawowych. Więź prawna pomiędzy domniemanym ojcem, a dzieckiem ustaje dopiero z chwilą wydania wyroku wydanego w oparciu o pozew o zaprzeczenie ojcostwa.

Domniemanie ojcostwa męża matki obejmuje następujące sytuacje:

– dziecko rodzi się w trakcie trwania małżeństwa,

– dziecko rodzi się już po ustaniu małżeństwa (uprawomocnienie się wyroku rozwodowego, zgon męża matki) lub unieważnieniu małżeństwa lub orzeczeniu separacji.

Drugie natomiast domniemanie – domniemanie ojcostwa osoby niebędącej mężem matki nie kreuje samo przez się więzi pokrewieństwa pomiędzy domniemanym ojcem, a dzieckiem. Domniemany ojciec dziecka pozamałżeńskiego nie jest również automatycznie wpisywany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka. Domniemanie ojcostwa dziecka pozamałżeńskiego stosuje się do mężczyzny, który współżył z matką dziecka w okresie pomiędzy 300 dniem, a 180 dniem przed urodzeniem dziecka (okres koncepcyjny). Domniemanie to pozwala na skrócenie czasu dowodzenia ojcostwa mężczyzny – po stronie matki dziecka dochodzącej ustalenia ojcostwa wystarczy wykazanie faktu współżycia w okresie koncepcyjnym dla ustalenia ojcostwa mężczyzny; ciężar natomiast udowodnienia, że domniemany ojciec nie jest ojcem dziecka – spoczywa na domniemanym ojcu.

Powstaje pytanie, co w sytuacji, w której zachodzi konflikt dwóch wyżej opisanych domniemań, to jest – zachodzi domniemanie ojcostwa męża matki oraz mężczyzny, który współżył z matką dziecka w okresie koncepcyjnym. W takim przypadku, do aktu urodzenia dziecka zostanie wpisany mąż matki dziecka, na nim też będzie spoczywał obowiązek alimentacyjny względem dziecka, mężowi matki dziecka będzie również przysługiwała władza rodzicielska nad dzieckiem i dziecko będzie spadkobiercą ustawowym męża swoim matki. Zmiana tego stanu rzeczy będzie możliwa dopiero wskutek pozwu o zaprzeczenie ojcostwa oraz – po wydaniu wyroku w sprawie zaprzeczenia ojcostwa – pozwu o ustalenie ojcostwa.

B) Dane domniemanego ojca w akcie urodzenia dziecka

W przypadku domniemania ojcostwa męża matki, do aktu urodzenia dziecka wpisuje się, jako ojca – męża matki lub byłego męża matki. Do takiego wpisu wystarczające jest wykazanie, że urodzenie nastąpiło w trakcie trwania małżeństwa lub też w okresie do 300 dni od dnia ustania małżeństwa lub jego unieważnienia lub orzeczenia separacji.

Podstawą wpisu innej osoby, jako ojca dziecka jest uznanie ojcostwa lub wyrok w sprawie ustalenia ojcostwa. Uznanie ojcostwa następuje przez oświadczenie mężczyzny, że dziecko pochodzi od niego, które to oświadczenie powinno zostać potwierdzone przez matkę dziecka. Oświadczenie i potwierdzenie następują przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, konsulem lub sądem opiekuńczym. W szczególnych sytuacjach (niebezpieczeństwo grożące życiu matki dziecka lub mężczyzny, od którego dziecko pochodzi) – oświadczenie w sprawie uznania dziecka może zostać przyjęte do protokołu sporządzonego przez notariusza, wójta (burmistrza, prezydenta), sekretarza powiatu albo gminy albo marszałka województwa lub starosty powiatu. Uznanie ojcostwa może nastąpić także co do dziecka poczętego.

C) Domniemanie ojcostwa, a obowiązek alimentacyjny względem dziecka

Jak na to wyżej wskazano, domniemany ojciec – mąż lub były mąż matki jest wpisywany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka. Oznacza to, że na takim mężczyźnie ciąży od samego początku obowiązek alimentacyjny względem dziecka (alimenty – warto przeczytać: „Co to są alimenty i kto jest zobowiązany do ich płacenia”). Podstawą do dochodzenia alimentów będzie akt małżeństwa oraz akt urodzenia dziecka. Sam fakt wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa nie wpływa na obowiązek alimentacyjny – tym niemniej, okoliczności stanowiące podstawę do tego powództwa mogą zostać wykorzystane do zabezpieczenia powództwa o obniżenie/uchylenie alimentów.

Domniemany ojciec, który nie jest mężem matki, ale który uznał swoje ojcostwo jest obowiązany do łożenia na utrzymanie dziecka. W przypadku konfliktu domniemań – domniemania ojcostwa męża matki dziecka oraz domniemania ojcostwa innego mężczyzny, to obowiązek prawny utrzymania dziecka spoczywa na mężu matki.

Jeżeli chodzi o domniemanie ojcostwa mężczyzny, który nie był/nie jest mężem matki i który nie uznał ojcostwa, to zgodnie z art. 142 k.r.o. mężczyzna, którego ojcostwo zostało uwiarygodnione jest zobowiązany – jeszcze przed urodzeniem się dziecka – do wyłożenia sumy pieniężnej na koszty utrzymania matki przez 3 miesiące w okresie porodu oraz koszty utrzymania dziecka przez pierwsze 3 miesiące po urodzeniu. Podstawą uwiarygodnienia ojcostwa jest np. wykazanie faktu współżycia w tzw. okresie koncepcyjnym. Dalej idące roszczenia alimentacyjne (o koszty utrzymania dziecka po 3 miesiącach życia) mogą być natomiast dochodzone tylko jednocześnie z dochodzeniem ustalenia ojcostwa, chyba że wcześniej domniemany ojciec skutecznie uzna dziecko.

D) Domniemanie ojcostwa, a władza rodzicielska nad dzieckiem

Mąż matki lub były mąż matki, co do którego obowiązuje domniemanie ojcostwa (dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa lub do 300 dni od jego ustania, unieważnienia lub orzeczenia separacji) jest wpisywany do akt stanu cywilnego dziecka, jako ojciec dziecka. Konsekwencją tego jest przyznanie domniemanemu ojcu dziecka małżeńskiego władzy rodzicielskiej nad dzieckiem już od chwili jego urodzenia.

Mężczyzna, który nie jest / nie był mężem matki dziecka i który nie uznał dziecka, pomimo domniemania ojcostwa, nie posiada władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Dopiero w momencie skutecznego uznania ojcostwa lub też uprawomocnienia się wyroku ustalającego ojcostwo, może on zostać wpisany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka oraz wykonywać władzę rodzicielską nad dzieckiem.

W przypadku, jeżeli w sprawie występuje zbieg dwóch domniemań – domniemania ojcostwa męża matki dziecka oraz domniemanie ojcostwa mężczyzny, który współżył z matką w okresie koncepcyjnym – do aktu urodzenia, jako ojciec dziecka wpisywany jest mąż matki dziecka. W takim przypadku, uznanie ojcostwa nie wywoła skutku w postaci wpisu innego ojca do akt urodzenia dziecka. Podstawą do takiego wpisu będzie dopiero wyrok w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa i skuteczne uznanie ojcostwa lub też wyrok w sprawie o ustalenie ojcostwa (który musi zostać poprzedzony wyrokiem o zaprzeczenie ojcostwa).

E) Jak domniemany ojciec może zabezpieczyć interes dziecka?

W praktyce zdarzają się sytuacje, w których matka dziecka nie potwierdza uznania ojcostwa. W takiej sytuacji – domniemany ojciec dziecka (który nie jest, ani nie był mężem matki) nie jest wpisywany do aktu urodzenia dziecka, jako jego ojciec i nie przysługuje mu władza rodzicielska nad dzieckiem. Oznacza to, że matka dziecka może samodzielnie np. wystąpić o wydanie paszportu dla dziecka i zmienić miejsce zamieszkania dziecka na miejsce zamieszkania zagranicą. Matka dziecka może również samodzielnie decydować o np. kierunku leczenia dziecka itp.

Aby uzyskać władzę rodzicielską nad dzieckiem, domniemany ojciec musi albo uzyskać potwierdzenie swojego uznania, albo też przeprowadzić proces o ustalenie ojcostwa. Składając pozew o ustalenie ojcostwa, domniemany ojciec dziecka może równocześnie złożyć wniosek o zabezpieczenie roszczenia poprzez tymczasowe uregulowanie stosunków dotyczących dziecka, w tym np. nałożenie na matkę obowiązków uzyskiwania uprzedniej zgody na decyzję w ważnych kwestiach dot. dziecka (np. wyjazd zagranicę). Podobny skutek daje wystąpienie do sądu opiekuńczego z wnioskiem o zastosowanie przez ten sąd z urzędu środków z art. 109 k.r.o. i zawnioskowanie o czasowe ograniczenie władzy rodzicielskiej matki. Podstawą do zastosowania tych środków jest wykazanie zagrożenia dobra dziecka.

F) Jak skutecznie uznać ojcostwo?

Jak to wyżej opisano – w razie urodzenia się dziecka w trakcie trwania małżeństwa lub 300 dni po jego ustaniu, mąż (lub były mąż) jest wpisywany w akcie urodzenia dziecka, jako jego ojciec. Mężczyzna, który nie jest mężem matki, aby zostać wpisanym do aktu urodzenia dziecka, musi uznać ojcostwo lub też jego ojcostwo powinno być ustalone w trakcie postępowania o ustalenie ojcostwa.

Uznania ojcostwa dokonuje się w urzędzie stanu cywilnego, przy czym dla skutecznego uznania ojcostwa wymagane jest potwierdzenie uznania przez matkę dziecka. Potwierdzić uznanie ojcostwa matka dziecka może jednocześnie z uznaniem ojcostwa lub też najpóźniej w ciągu 3 miesięcy po uznaniu ojcostwa. W razie upływu tego terminu – spóźnione potwierdzenie uznania ojcostwa jest bezskuteczne i procedurę należy powtórzyć.

Istotne jest, że uznanie ojcostwa może dotyczyć także dziecka poczętego (jeszcze nie urodzonego). Taka procedura również wymaga potwierdzenia uznania przez matkę dziecka w ciągu maksymalnie 3 miesięcy od uznania. Uznanie dziecka jeszcze przed porodem umożliwia ojcu m.in. zasięganie informacji o stanie zdrowia dziecka w trakcie jego pobytu w szpitalu.

Podkreślić trzeba, że w przypadku pozostawania przez matkę w związku małżeńskim lub w okresie 300 dni od dnia ustania małżeństwa – uznanie ojcostwa przez faktycznego ojca dziecka jest prawnie niedopuszczalne. W takim przypadku, warunkiem wpisania faktycznego ojca dziecka do aktu stanu cywilnego dziecka jest wyrok wydany w oparciu o pozew o zaprzeczenie ojcostwa. Ewentualnie zaś można rozważyć zawarcie związku małżeńskiego z matką dziecka – zgodnie bowiem z art. 62 § 2 k.r.o. dziecko, które urodziło się przed upływem 300 dni od dnia ustania małżeństwa, ale po zawarciu nowego małżeństwa, uznaje się za zrodzone z aktualnego męża matki.

G) Pozew o zaprzeczenie ojcostwa, a pozew o ustalenie ojcostwa i ubezskutecznienie uznania ojcostwa

W razie błędnego określenia ojcostwa w akcie urodzenia dziecka, eliminacja nieprawdziwych danych w akcie urodzenia dziecka jest możliwa w ramach następujących postępowań:

– pozew o zaprzeczenie ojcostwa – przedmiotem tego postępowania jest zaprzeczenie ojcostwa mężczyzny, który został wpisany do aktu urodzenia dziecka, jako mąż matki (domniemanie ojcostwa męża matki) lub też jako były mąż matki – jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od dnia ustania małżeństwa lub orzeczenia separacji,

– pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa – przedmiotem tego postępowania jest zaprzeczenie ojcostwa dziecka, które zostało wpisane do aktu urodzenia dziecka wskutek uznania ojcostwa,

– pozew o ustalenie ojcostwa – przedmiotem tego postępowania jest ustalenie ojcostwa mężczyzny, który współżył z matką dziecka w tzw. okresie koncepcyjnym, natomiast nie został wpisany do aktu urodzenia dziecka, jako ojciec dziecka.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na problematyczność przepisów k.r.o. w zakresie konkurencji postępowań o zaprzeczenie ojcostwa i o ustalenie ojcostwa. Otóż, zgodnie z art. 62 § 3 k.r.o. domniemanie ojcostwa męża matki (lub byłego męża matki, jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od dnia ustania małżeństwa lub separacji) może być „obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa”. Powództwo o zaprzeczenie ojcostwa może natomiast wytoczyć: mąż matki (były mąż matki), matka, dziecko po osiągnięciu pełnoletniości oraz prokurator. Mężczyzna, który współżył z matką dziecka w okresie koncepcyjnym nie posiada natomiast legitymacji do wniesienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa.

Konsekwencją powyższego jest to, że w przypadku domniemania ojcostwa męża matki, warunkiem dochodzenia przez biologicznego ojca dziecka ustalenia swojego ojcostwa, jest uprzednie orzeczenie o zaprzeczeniu ojcostwa. Przy czym, biologiczny ojciec dziecka nie ma legitymacji do wytoczenia takiego pozwu:

„Sądowe ustalenie ojcostwa jest niedopuszczalne (art. 43 KR), gdy matka dziecka w czasie jego urodzenia pozostawała w związku małżeńskim albo gdy dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, tj., gdy istnieje domniemanie, że dziecko pochodzi od męża matki. Domniemanie takie może być obalone jedynie w drodze powództwa o zaprzeczenie ojcostwa (art. 48 i nast. KR) i dopiero w razie uwzględnienia takiego powództwa prawomocnym wyrokiem staje się możliwe sądowe ustalenie ojcostwa, tj. stwierdzenie w wyroku,, że ojcem dziecka jest inna osoba” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1952 roku, C Prez 166/52).

H) Pozew o zaprzeczenie ojcostwa – legitymacja, terminy, procedura, dowody i koszty

Pozew o zaprzeczenie ojcostwa może wnieść wyłącznie – mężczyzna wpisany jako ojciec dziecka (mąż matki lub były mąż matki), matka dziecka, dziecko po osiągnięciu pełnoletności i prokurator. Inny mężczyzna – np. który współżył z matką dziecka w tzw. okresie koncepcyjnym – nie ma legitymacji do wniesienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa. Podobnie, legitymacji takiej nie posiada rodzeństwo dziecka (co mogłoby być eksploatowane np. przy sprawach spadkowych) i inne osoby. Wyjątkiem są zstępni zmarłego dziecka.

Pozew o zaprzeczenie ojcostwa wnosi się w terminie roku od dnia, w którym mężczyzna dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Analogiczny jest termin do wniesienia pozwu o zaprzeczenia ojcostwa przez matkę – matka także powinna wnieść pozew w terminie roku od dnia, w którym dowiedziała się, że dziecko nie pochodzi od jej męża (byłego męża), nie później jednak niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Natomiast dziecko może wnieść pozew o zaprzeczenie ojcostwa dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Termin na wniesienie pozwu wynosi rok od kiedy dziecko dowiedziało się, że nie pochodzi od męża swojej matki.

Powyższymi terminami nie jest związany prokurator. Prokurator może złożyć pozew o zaprzeczenie ojcostwa w każdym czasie – dopóki dziecko żyje. Jeżeli dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności – pozew o zaprzeczenie ojcostwa prokurator powinien złożyć najpóźniej do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność. W sytuacji zaś, w której dziecko zmarło po osiągnięciu pełnoletności – prokuratorski pozew o zaprzeczenie ojcostwa jest niedopuszczalny.

Pozew o zaprzeczenie ojcostwa należy złożyć do sądu rejonowego właściwego według miejsca zamieszkania pozwanego lub jednego z pozwanych. Opłata sądowa wynosi 200,- złotych. Pozew o zaprzeczenie ojcostwa składa się do sądu w 4 egzemplarzach (1 dla sądu, 2 odpisy dla pozostałych stron, 1 odpis dla prokuratora).

Pozew o zaprzeczenie ojcostwa podlega opłacie sądowej w kwocie 200,- złotych. Załącznikiem do pozwu powinny być co najmniej następujące dokumenty: a) odpis skrócony aktu urodzenia dziecka, b) odpis skrócony aktu małżeństwa. W pozwie o zaprzeczenie ojcostwa powinno zostać zawarte oświadczenie w przedmiocie daty dowiedzenia się o zaistnieniu podstawy do wytoczenia powództwa.

Pozew o zaprzeczenie ojcostwa powinien zawierać wnioski dowodowe przynajmniej na dwie okoliczności:

a) datę dowiedzenia się przez powoda o podstawie do wytoczenia pozwu,

b) brak pochodzenia dziecka od domniemanego ojca dziecka (męża lub byłego męża matki dziecka).

Ad a) Pozew o zaprzeczenie ojcostwa – data dowiedzenia się o braku pochodzenia dziecka od domniemanego ojca

W praktyce sądy różnie traktują pozew o zaprzeczenie ojcostwa niezawierający oświadczenia w przedmiocie daty dowiedzenia się o podstawie do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, ani też wniosku dowodowego na tą okoliczność. Niektóre sądy traktują taki brak pozwu, jako brak formalny i wzywają do jego uzupełnienia pod rygorem zwrotu pozwu. Inne zaś sądy – braki takie starają się uzupełnić w toku postępowania rozpoznawczego, np. poprzez przesłuchanie powoda.

Ad b) Pozew o zaprzeczenie ojcostwa – dowód na niepochodzenie dziecka od domniemanego ojca

Przed przystąpieniem do opisu dowodów, które mogą zostać powołane w sprawie o zaprzeczenie ojcostwa, należy zwrócić uwagę, że w tej kategorii spraw, sąd nie może oprzeć swojego rozstrzygnięcia wyłącznie na uznaniu pozwu. Jeżeli zachodzą natomiast podstawy do wydania wyroku zaocznego, nie stosuje się przepisu art. 339 § 2 k.p.c., zgodnie z którym wydając wyrok zaoczny sąd uznaje za prawdziwe twierdzenia pozwu. Oznacza to, że w przypadku uznania powództwa o zaprzeczenie ojcostwa oraz wydawania wyroku zaocznego, sąd musi przeprowadzić postępowanie dowodowe, w oparciu o wynik którego uzyska zupełną pewność co do tego, że dziecko nie pochodzi od domniemanego ojca: „Do zakresu pojęcia niepodobieństwa, żeby mąż matki mógł być ojcem jej dziecka, włączone są wszystkie sytuacje, które stwarzają zupełną pewność, że dziecko nie pochodzi od męża matki” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lipca 1981 roku, II CR 271/81).

Przechodząc natomiast do wniosków dowodowych dotyczących braku pochodzenia dziecka od domniemanego ojca dziecka, pozew o zaprzeczenie ojcostwa może zawierać następujące wnioski dowodowe:

a) najczęstszym wnioskiem dowodowym jest wniosek o przeprowadzenie dowodu z badań genetycznych (DNA) dziecka i ojca; przy czym pobranie próbki DNA dziecka oraz przeprowadzenie badań powinno nastąpić za zgodą matki dziecka lub dziecka (jeżeli ukończyło ono 13 lat): „Charakter badań kodu genetycznego uzasadnia przy określaniu sposobu pozyskiwania materiału do takich badań, także gdy nie jest nim krew, odpowiednie zastosowanie art. 306 KPC” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2008 roku, V CSK 432/07),

b) przeprowadzenie dowodu z grupowego badania krwi – zgodnie z art. 306 p.c. pobranie krwi od dziecka wymaga zgody dziecka (jeżeli ukończyło 13 lat) lub też jego przedstawiciela ustawowego (jeżeli nie ukończyło 13 lat),

W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że sama odmowa zgody na przeprowadzenie badań genetycznych lub dowodu z grupowego badania krwi nie wystarcza dla uwzględnienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa. W takim przypadku, należy zawnioskować inne dowody na okoliczność braku pochodzenia dziecka od domniemanego ojca: „Uwzględnienie powództwa nie może więc nastąpić wówczas, gdy sąd po przeprowadzeniu postępowania dowodowego nie ma przekonania, iż kwestionujący swoje ojcostwo mąż matki nie jest ojcem dziecka, a wniosek ten wyprowadza jedynie ze względu na negatywną ocenę postawy procesowej pozwanej matki dziecka, która odmówiła zgody na przeprowadzenie badań genetycznych dotyczących ustalenia pochodzenia dziecka. Wyłączenie ojcostwa męża matki musi bowiem wynikać z całą pewnością” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 2014 roku, V CSK 151/13).

Rozwiązaniem dla sytuacji odmowy wyrażenia zgody na badanie krwi lub badanie genetyczne może być uzyskanie zgody sądu opiekuńczego na takie badanie: „sąd opiekuńczy może na podstawie art. 109 KRO zarządzić pobranie krwi, gdy wymaga tego dobro dziecka” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 maja 2000 roku, II CKN 869/00).

c) inne dowody – np. na okoliczność braku współżycia domniemanego ojca z matką dziecka (np. z uwagi na wyjazd na delegację, pobyt zagranicą, brak osobistej styczności) – w takiej sytuacji należy powołać dowód z dokumentów oraz z zeznań świadków: „Do zakresu pojęcia niepodobieństwa by mąż matki mógł być ojcem dziecka (art. 67 KRO) wchodzi nie tylko brak cielesnego obcowania małżonków w okresie poczęcia dziecka, lecz także każda inna sytuacja, która wyłącza ojcostwo męża matki dziecka stwarzająca zupełną pewność, że dziecko nie pochodzi od męża matki” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1976 roku, IV CR 66/76),

d) korespondencja z matką dziecka,

e) dokumentacja medyczna i opinia biegłego – androloga lub urologa (np. udokumentowana niepłodność czy wady układy rozrodczego uniemożliwiające mężczyźnie podjęcie współżycia z matką dziecka w okresie koncepcyjnym),

f) dowód z badania antropologicznego – pozew o zaprzeczenie ojcostwa oparty tylko na tym dowodzie nie daje jednak pewności wygranej, a to z uwagi na brak pewności wyników takich badań: zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem, opartym o wyniki badań naukowych z zakresu biologii i medycyny, dowód z antropologicznego badania nie daje całkowitej pewności co do pochodzenia dziecka od określonego mężczyzny, a pewności ta dla uwzględnienia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa jest bezwzględnie wymagana (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 marca 1978 roku, I CR 51/78).

W tym miejscu podkreślić trzeba, że dowód na współżycie matki dziecka z innymi mężczyznami, nie jest wystarczającym dowodem dla zaprzeczenia ojcostwa męża matki: „W sprawie o zaprzeczenie ojcostwa prowadzenie dowodów na okoliczność czy matka dziecka obcowała z innym lub innymi mężczyznami jest bezprzedmiotowe, gdyby bowiem nie nastąpiło wykazanie niepodobieństwa, żeby mąż matki mógł być ojcem dziecka, to chociażby w okresie koncepcyjnym matka dziecka obcowała również z innym lub innymi mężczyznami, to i wtedy powództwo o zaprzeczenie ojcostwa ulegałoby oddaleniu” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 kwietnia 1973 roku, I CR 111/73).

I) Pozew o ustalenie ojcostwa – dopuszczalność, legitymacja, terminy, procedura, dowody i koszty

Zgodnie z art. 72 § 1 k.r.o. pozew o ustalenie ojcostwa stanowi środek prawny zmierzający do ustalenia pochodzenia dziecka – jeżeli nie zachodzi domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki albo też, gdy takie domniemanie zostało obalone. Konsekwencją tej regulacji jest brak możliwości skutecznego dochodzenia ustalenia ojcostwa, jeżeli do aktu urodzenia dziecka jest wpisany mąż matki. W takim przypadku, pozew o ustalenie ojcostwa należy poprzedzić sprawą o zaprzeczenie ojcostwa, przy czym wskazać należy, że legitymacji do wniesienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa nie posiada mężczyzna, który czuje się ojcem dziecka.

Na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów, pozew o ustalenie ojcostwa uznawano za niedopuszczalny, jeżeli uprzednio inny mężczyzna skutecznie uznał ojcostwo: „Nie jest również dopuszczalne sądowe ustalenie ojcostwa w stosunku do dziecka, które zostało uznane (art. 43 i 47 § 1 KR), chyba że uznanie zostało unieważnione na podstawie art. 44 § 1 lub art. 46 KR. Należy wyjaśnić, że i odwrotnie, po ustaleniu ojcostwa prawomocnym wyrokiem sądowym, który z mocy art. 447 KPC50 ma skutek także w stosunku do osób trzecich, pozbawione byłoby skutków prawnych uznanie dziecka czy to przez innego mężczyznę, czy też przez tego, którego ojcostwo zostało ustalone” (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 1952 roku, C Prez 166/52). W aktualnym stanie prawnym, pozew o ustalenie ojcostwa złożony po uznaniu ojcostwa przez innego mężczyznę – jest dopuszczalny, z tymże do chwili ubezskutecznienia uznania wyrok w sprawie ustalenia ojcostwa nie będzie wywoływał skutków prawnych. W sytuacji natomiast, gdy złożono pozew o ustalenie ojcostwa, następcze uznanie ojcostwa jest bezwzględnie nieważne i nie wywołuje skutków prawnych.

Pozew o ustalenie ojcostwa może złożyć prokurator, dziecko, matka dziecka oraz domniemany ojciec dziecka. Powstaje pytanie, w jakim terminie należy złożyć pozew o ustalenie ojcostwa? W przeciwieństwie do spraw o zaprzeczenie ojcostwa, nie obowiązuje roczny termin od dowiedzeniu się o pochodzeniu dziecka. Pozew o ustalenie ojcostwa może być złożony w każdym czasie do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Po ukończeniu przez dziecko pełnoletności – pozew może złożyć tylko dziecko lub prokurator.  W sytuacji, w której dziecko zmarło przed osiągnięciem pełnoletności, jego matka oraz domniemany ojciec mogą złożyć pozew o ustalenie ojcostwa do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby pełnoletność.

Na podstawie art. 96 ust. 1 pkt 1) ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, strona dochodząca ustalenia ojcostwa  jest zwolniona od kosztów sądowych. Oznacza to, że pozew o ustalenie ojcostwa nie podlega opłacie sądowej, nadto zaś – powód nie będzie zobowiązany do uiszczania zaliczek na poczet kosztów przeprowadzenia dowodów. Tym niemniej, jeżeli pozew o ustalenie ojcostwa okaże się oczywiście bezzasadny, sąd może obciążyć powoda kosztami procesu.

Pozew o ustalenie ojcostwa składa się w czterech egzemplarzach do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania pozwanego. Jeden egzemplarz pozwu o ustalenie ojcostwa przeznaczony jest dla sądu, po jednym egzemplarzu dla dziecka i odpowiednio – matki lub domniemanego ojca oraz jednym egzemplarzu dla prokuratora.

W pozwie o ustalenie ojcostwa należy zawrzeć wnioski dowodowe na okoliczność pochodzenia dziecka. Uwzględniając domniemanie z art. 85 k.r.o., wystarczy wykazanie współżycia z matką dziecka w tzw. okresie koncepcyjnym (w okresie między 300, a 181 dniem przed urodzeniem się dziecka). Wykazanie, że matka dziecka obcowała w tym okresie także z innym mężczyzną może być podstawą do obalenia powyższego domniemania, tylko wtedy gdy z okoliczności wynika, że ojcostwo innego mężczyzny jest bardziej prawdopodobne.

Standardowe wnioski dowodowe, które pozew o ustalenie ojcostwa może zawierać, są:

– przesłuchanie stron (na okoliczność współżycia w tzw. okresie koncepcyjnym),

– korespondencja stron (na okoliczność współżycia w tzw. okresie koncepcyjnym),

– badania genetyczne, grupowe badanie krwi, – badania antropologiczne.

J) Pozew o ubezskutecznienie uznania ojcostwa – legitymacja, terminy, procedura, dowody i koszty

Pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może wnieść mężczyzna, który uznał dziecko, matka dziecka oraz dziecko, a także prokurator.

Terminy do złożenia pozwu o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa są różne w zależności od podmiotu legitymowanego. I tak, mężczyzna może dochodzić ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa w terminie roku od dnia dowiedzenia się, że dziecko od niego nie pochodzi. Analogiczny termin (rok od dnia dowiedzenia się) na wytoczenie powództwa dotyczy matki dziecka. Ani matka, ani też mężczyzna nie mogą żądać ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Dziecko może żądać ustalenia bezskuteczności uznania ojcostwa w terminie roku od dnia dowiedzenia się, że nie pochodzi od mężczyzny, które je uznał. Pozew może jednak złożyć dopiero po osiągnięciu pełnoletności. Terminy powyższe nie wiążą prokuratora.

Pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa podlega opłacie stałej w wysokości 200,- złotych.

Pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa składa się do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania pozwanego w 4 egzemplarzach: jednym egzemplarzu dla sądu, po jednym egzemplarzu dla dziecka i odpowiednio – matki lub wpisanego do aktu urodzenia ojca dziecka oraz jednym egzemplarzu dla prokuratora. W pozwie o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa należy wskazać datę dowiedzenia się o braku pochodzenia dziecka od mężczyzny, który uznał dziecko, przedstawić dowód na tą okoliczność (np. dowód z przesłuchania stron) oraz przedstawić dowód na okoliczność braku pochodzenia dziecka od mężczyzny, który uznał dziecko (np. dowód z grupowego badania krwi, dowód z badań genetycznych itp.).

K) Prokurator, a pozew o zaprzeczenie ojcostwa, ustalenie ojcostwa oraz ubezskutecznienie uznania

Pozew o zaprzeczenie ojcostwa, pozew o ustalenie ojcostwa oraz pozew o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa może być złożony także przez prokuratora. Niekiedy współdziałanie prokuratora jest konieczne dla ochrony praw np. faktycznego ojca dziecka. Faktyczny ojciec dziecka nie ma bowiem legitymacji np. do złożenia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa lub też pozwu o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa. Przy czym w pozwie o ustalenie ojcostwa sąd nie może orzec wbrew domniemaniu ojcostwa męża matki.

Jako że prokurator nie jest związany terminem rocznym na wytoczenie powództwa, ani też nie jest ograniczony faktem osiągnięcia przez dziecko pełnoletności – wytoczenie powództwa przez prokuratora jest niekiedy jedynym sposobem, aby uzyskać ochronę prawną interesów mężczyzny wpisanego, jako ojciec dziecka lub też innych osób.

Podstawą do wytoczenia powództwa przez prokuratora jest stwierdzenie przez prokuratora interesu społecznego lub wymaga tego dobro dziecka. Przesłanki te są badane przez sąd w sprawie wywołanej pozwem prokuratora o zaprzeczenie ojcostwa (ustalenie ojcostwa lub ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa): „W razie wytoczenia przez prokuratora powództwa o zaprzeczenie ojcostwa na podstawie art. 86 KRO ze względu na niemożliwość jego wniesienia przez ojca dziecka (art. 63 KRO), sąd bada, czy wymagało tego dobro dziecka lub ochrona interesu społecznego” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 grudnia 2019 roku, V CSK 471/18).

Wyżej zacytowany judykat jest o tyle istotny, że we wcześniejszym orzecznictwie sądów stwierdzano, że skorzystanie przez prokuratora z uprawnień do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, ustalenie ojcostwa lub ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, ma charakter autonomiczny i nie podlega kontroli sądu: „Przyznane prokuratorowi w przepisie art. 86 KRO uprawnienie do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa ma charakter samoistny w sensie materialnoprawnym, zaś jego decyzja o skorzystaniu z niego jest autonomiczna i nie podlega kontroli sądu” (wyrok Sądu Okręgowego w Ostrołęce z dnia 5 lipca 2013 roku, I Ca 252/13).

W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że nie zawsze zaprzeczenie ojcostwa będzie zgodne z interesem społecznym oraz dobrem małoletniego. Sprzeczności takiej można się doszukać np. w sytuacji, w której np. wskutek zaprzeczenia ojcostwa dziecko pozbawione zostałoby prawnego opiekuna. Można również dywagować, czy taka sprzeczność nie występuje w sytuacji zawiązania się więzi ojcowskiej męża matki z dzieckiem, zaś zaprzeczenie ojcostwa wiązałoby się wyłącznie z konfliktem małżonków co do opieki nad dzieckiem lub władzy rodzicielskiej nad nim.

Prokurator, decydując o tym, czy pozew o zaprzeczenie ojcostwa (ustalenie ojcostwa, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa) zostanie złożony, powinien więc rozważyć wszystkie okoliczności sprawy pod kątem zgodności pozwu z dobrem dziecka oraz interesem społecznym.

Jak zainicjować działanie prokuratora? Prokurator podejmuje samodzielną decyzję o tym, czy złoży pozew o zaprzeczenie ojcostwa (ustalenie ojcostwa, ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa). Tym niemniej, strona zainteresowania zainicjowaniem działań przez prokuratora może złożyć wniosek o złożenie takiego pozwu. Wniosek powinien zawierać opis sytuacji oraz przedstawiać motywację wnioskodawcy i uzasadnienie, dlaczego podjęcie przez prokuratora działań jest będzie w interesie społecznym oraz nie będzie sprzeczne z dobrem małoletniego. Legitymacja bowiem prokuratora do wytoczenia sprawy jest wentylem bezpieczeństwa dla przypadków szczególnych, a nie dla każdego przypadku, w którym do aktu urodzenia dziecka wpisany jest nieodpowiednia osoba. Właściwym do wniesienia pozwu o zaprzeczenie ojcostwa, ustalenie ojcostwa lub ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa jest prokurator prokuratury rejonowej. Lista prokuratur rejonowych dostępna jest tutaj.