Jak już wspominałam w jednym z artykułów, w prawie polskim oprócz testamentów takich jak holograficzny, alograficzny i notarialny – przewidziane zostały również testamenty szczególne. Testamenty szczególne tym różnią się od zwykłych, że możliwość ich sporządzenia uzależniona jest od wystąpienia określonych w ustawie okoliczności.
Nie jest wystarczająca zatem wola spadkodawcy nakierowana na złożenie oświadczenia ostatniej woli, tak jak przy testamentach zwykłych.
Do testamentów szczególnych zaliczamy:
• Testament ustny,
• Testament podróżny (sporządzany podczas podróży polskim statkiem morskim lub powietrznym),
• Testament żołnierza.
Najczęściej spotykaną formą testamentu z ww. jest testament ustny, który wzbudza również wiele kontrowersji z uwagi na częste wykorzystywanie tej formy, w celu przejęcia majątku spadkodawcy. Testament ustny polega na tym, że spadkodawca oświadcza ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków (istotnym jest aby wszyscy świadkowie jednocześnie, byli obecni przy składaniu oświadczenia przez spadkodawcę). Oświadczenie musi zostać złożone w sposób nie budzący wątpliwości co do jego treści.
Aby można było sporządzić testament w tej formie, musi zaistnieć przynajmniej jedna ze wskazanych poniżej okoliczności tj.:
• Istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, albo • Wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe.
W większości przypadków do sporządzenia tego rodzaju testamentu dochodzi w sytuacji, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Okolicznością bardzo ważną jest aby obawa rychłej śmierci faktycznie istniała w chwili sporządzania testamentu. Przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna (zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu), która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, może spowodować bliską śmierć. Subiektywne odczucia spadkodawcy powinny być jednak usprawiedliwione obiektywnymi okolicznościami. Przykładem zaistnienia drugiej z ww. sytuacji są zarówno okoliczności zewnętrzne w stosunku do spadkodawcy (np. powódź, epidemia), jak i okoliczności dotyczące jego osoby (np. kwarantanna związana z chorobą zakaźną).
W obowiązującym prawie przewidziane zostały również dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego. Pierwszym sposobem jest spisanie oświadczenia spadkodawcy przez jednego ze świadków lub osobę trzecią, przed upływem roku od jego złożenia. Takie spisanie może nastąpić zarówno za życia spadkodawcy, jak i po jego śmierci. Dokument ten powinien zawierać miejsce i datę oświadczenia złożonego przez spadkodawcę oraz miejsce i datę sporządzenia pisma, a następnie zostać podpisany przez spadkodawcę (jeśli żyje) i dwóch świadków albo wszystkich świadków.
W wypadku, gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Należy również pamiętać, że testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg ww. terminu ulega natomiast zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.
Bardzo istotną okolicznością przy tego rodzaju testamentach jest kwestia możności bycia świadkiem testamentu. Prawo polskie w sposób wyraźny wskazuje bowiem, kto takim świadkiem być nie może. I tak świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie mogą być osoby, które:
• nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych;
• są niewidome, głuche lub nieme;
• nie mogą czytać i pisać;
• nie władają językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
• zostały skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Niezależnie od powyższego, świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być też osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek tej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
Jeżeli z jakiegoś powodu świadkiem była jedna z osób wskazanych powyżej, nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże, gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
